Teka Kappers
Zonnehoeve, Zeewolde
Eet meer levenskracht

Zonnehoeve in Zeewolde is een biodynamische bedrijf met akkerbouw, koeien, paarden, dagbesteding, woonzorg en een bakkerij. Sinds kort is Tekà Kappers eindverantwoordelijke van de landbouw. In zijn omgang met de bodem, planten, dieren en mensen streeft hij naar een geefcultuur. “Als we allemaal geven aan het geheel, is levenskracht de uitkomst.”

Toen Tekà in 2004 afstudeerde aan landbouwopleiding Warmonderhof rolde hij als een jonge hond het boerenbestaan van Zonnehoeve in: “Ik was enorm gedreven, niks was me teveel. Uiteindelijk ging dat ten koste van mijzelf en ben ik vijf jaar iets anders gaan doen. Ouder en wijzer geworden ben ik nu terug op het nest. Inmiddels heb ik het vermogen ontwikkeld om vanuit een helikopterview naar het bedrijf kijken. Wat ik ook heb geleerd: ik ben niet onmisbaar. Momenteel mag ik ondernemer zijn van de akkerbouw en veehouderij maar ik voel ook de vrijheid om het ooit weer los te laten. Zonnehoeve is niet van mij.”

Eco-mens
Van wie is Zonnehoeve dan wel? “Het is een bedrijf van de toekomst,” zegt Tekà. “Met de biodynamische landbouw ontwikkelen wij oplossingen voor hedendaagse problemen. Wij hebben bijvoorbeeld geen mestoverschot, geen stikstofprobleem.” Bijdragen aan idealistische motieven vraagt volgens Tekà om een andere mindset: “Je moet je ego loslaten en een eco-mens worden.” In deze visie laat hij zich inspireren door de dienstbaarheid van de koe en het baktarwe: “Koeien kunnen laagwaardig gewassen, zoals gras uit natuurgebieden, opwaarderen naar hoogwaardige mest, melk en vlees. Baktarwe doet iets vergelijkbaars. Met haar diepe wortels verbetert het graan de bodemstructuur en waterhuishouding. Het stro in combinatie met koemest is het beste wat je aan de bodem kunt geven. De koe en het baktarwe zetten het gehele bedrijfssysteem dus in beweging: de grond wordt vruchtbaarder, het bodemleven en de biodiversiteit worden rijker en het landschap wordt mooier. Tegelijkertijd produceren we ook nog dagelijks brood en ander vitaal voedsel voor de mens.”

Magisch
De koe en het graan tonen aan hoe vanuit het geven de levenskracht van het geheel kan toenemen. Als biodynamisch boer probeert Tekà die gevende kracht te managen: “Door de koe centraal te zetten, gewassen te telen die de bodem verbeteren en door de natuur bij de bedrijfsvoering te betrekken probeer ik alles in dienst te stellen van elkaar. Als boer wil ik dus niet regisseren en manipuleren. Ik wil de natuurwetten volgen en de positieve krachten die er al zijn versterken. Dat is een uitdaging. Maar ik geloof in de potentie van dit bedrijf. Daarom ben ik teruggekomen. Met de mensen die hier werken doen we sessies om met elkaar die geefcultuur te ontwikkelen. Ik heb jou nodig en jij hebt mij nodig om het geheel op een hoger plan te tillen. Als wij ons net als de koe en het graan dienstbaar en verzorgend opstellen, kan de wereld zo mooi worden. Het bevorderen van levenskracht is zo bijzonder en zo magisch, daar kan ik alleen maar met verwondering naar kijken.”

Tekst door Annelijn Steenbruggen in opdracht van Stichting Demeter.

Krispijn van den Dries
Bio Romeo in Ens
Eet meer vitaliteit

Op biodynamische akkerbouwbedrijf Keij en Van den Dries in Ens (Flevoland) telen ze op 80 hectare aardappels, graan, spinazie, wortels, bieten, uien, witlof en allerlei vergeten groentes. Behalve aan de gewassen geeft Krispijn van den Dries ook aandacht aan de biodiversiteit: “Alle levende organismes zorgen voor de vitaliteit van het gewas.”

Krispijn is geboren en getogen op het bedrijf waar hij nu ondernemer is. Hoewel hij de landbouwschool in Leeuwarden heeft voltooid, was het voor hem niet vanzelfsprekend om zijn vader op te volgen. “Het boerenbestaan biedt geen makkelijk en stabiel inkomen,” legt hij uit. Na omzwervingen in het buitenland en een baan als landbouwadviseur heeft hij in 2012 bewust voor het ondernemerschap gekozen: “Enerzijds houd ik van de zelfbeschikking en het kunnen experimenteren op een eigen bedrijf. Anderzijds geniet ik van het bloeien en groeien van de gewassen, het werken met de natuur en het horen van de vogels.”

Positieve energie
Biodiversiteit en vitaliteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, aldus Krispijn: “Ik zie de bodem met al het leven daarin als één organisme dat zorgdraagt voor de gewassen. Hoe rijker het bodemleven, hoe diverser de voedingsstoffen voor de plant en hoe vitaler de gewassen kunnen worden. Daarnaast probeer ik om tijd en aandacht aan de gewassen te geven, door regelmatig door het land te wandelen en waar te nemen. Mijn positieve energie heeft invloed op de gewasgroei, daar ben ik van overtuigd. De vitaliteit van de gewassen kun je wat mij betreft herkennen aan de volle smaak, goede geur en het stralende uiterlijk.” De productkwaliteit test Krispijn gewoon zelf: “Als we bijvoorbeeld bieten oogsten, kook ik ook altijd een maaltje voor onszelf. Deze zomer smaakten ze weer fantastisch. De fabrikant, die onze bieten verwerkt tot conserven, bevestigde onze ervaring met de woorden: ‘dit was echt top’. Zulke feed back sterkt ons in wat we doen.”

Bloemenstroken
De aarde mooier achterlaten dan hoe we haar hebben aangetroffen. Dat is wat Krispijn met de biodynamische landbouw in essentie doet: “De grond verbeteren we met een ruime vruchtwisseling, een grote diversiteit aan gewassen en de toevoer van organische stof met compost. Het landschap maken we mooier door het inzaaien van bloemenstroken en aanleggen van hagen, waarmee we insecten en vogels aantrekken. Maar een mooie aarde heeft ook sociale component. Zo hopen we dat een stagiair bij ons plezier krijgt in het boerenvak en met die levensvreugde de wereld intrekt.” Ook maakt Krispijn bewust tijd vrij voor zijn jonge gezin: “Vrijdag is papadag. Met een veeleisend boerenbedrijf is dat niet vanzelfsprekend maar ik vind dat meer boeren dat moeten doen.”

Vertrouwen
De biodynamische landbouw heeft Krispijn dichter bij zijn eigen bron gebracht: “Het heeft me zelfstandiger gemaakt. Ik trek me steeds minder aan van wat anderen van mij en mijn bedrijfsvoering vinden. Ook ben ik minder bang om te investeren en financiële risico’s te nemen. Ook met weinig geld kan ik als boer nog steeds mijn gezin van voeding voorzien. Ik heb vertrouwen in mijn eigen kunnen én vitaliteit.”

Tekst door Annelijn Steenbruggen in opdracht van Stichting Demeter.

Jos Willemse
Odin Imkerij Geldermalsen
Eet meer biodiversiteit

In 2010 heeft Coöperatie Odin iets heel bijzonders gedaan: ze hebben biodynamisch imker Jos Willemse in dienst genomen. Hij heeft de schone taak om bij biodynamische en biologische boeren bijenvolken te huisvesten. Dat lukt alleen als de boeren van hun bedrijf een bloeiende oase maken. “Hoe meer bloemen, hoe meer insecten, hoe meer vogels. De bijen maken ons bewust hoeveel biodiversiteit er nodig is voor een robuust ecosysteem.”

In 1994 kreeg Jos Willemse zijn eerste bijenvolk. Hij was toen ondernemer van kaarsenmakerij Dipam en verwerkte dertigduizend kilo bijenwas per jaar. Door zelf te gaan imkeren wilde hij kennismaken met de honingbijen die de was produceren. “Mijn ontdekking was dat bijenwas is een restproduct dat overblijft na de honingoogst. Wel heb ik geleerd dat we beter met bijen moeten omgaan. De Odin bijen leven in hun eigen raten en niet in kunstmatige raten. Bij ons kunnen ze hun natuurlijke gedrag vertonen. Daardoor wordt een volk veel minder kwetsbaar.”

Honing
Als biodynamisch imker heeft Jos zijn eigen aanpak: “Ik zie een bijenvolk als één wezen met een buitengewoon complexe en fijnzinnige samenhang. Dat mag ik niet zomaar verstoren. Als imker probeer ik te ontdekken hoe het bijenwezen wil leven: wat heeft ze nodig, wat zijn haar voorwaarden? Het zwermen is essentieel om zich te kunnen vernieuwen, dat laat ik de bijen dus doen. Ook laat ik ze op hun eigen honing overwinteren. Daar zitten gezonde nutriënten en bacteriën in waardoor de bijen beter met ziektes kunnen omgaan. Ik vind het goed dat er honing gewonnen wordt maar nooit ten koste van de bijen.” Ook hebben bijen heel veel verschillende soorten bloemen en bloesems nodig, vervolgt Jos zijn verhaal: “Het landschap is de apotheek van de bij. Ze zoeken zelf op wat ze nodig hebben om gezond te blijven.

Insectenwereld
Een rijke biodiversiteit is niet alleen essentieel voor robuuste bijen maar voor het ecosysteem als geheel: “Het bijenvraagstuk hangt samen met het insectenvraagstuk. Want niet alleen de bijen ook andere insecten hebben van het vroege voorjaar tot de late herfst kwalitatief stuifmeel nodig. En de insectenwereld hangt weer samen met de vogels, dieren en mensen. De bijen maken zichtbaar hoe alles in de natuur met elkaar is verbonden.” De Odin imkerij helpt biologische en biodynamische boeren met educatie en het insectvriendelijk maken van hun boerderij. In de afgelopen tien jaar heeft Jos al op 17 biodynamische bedrijven en op 1 biologisch bedrijf bijenvolken geplaatst. : “Het commitment van de boeren om naar aanleiding van het bijenvolk op hun bedrijf de biodiversiteit te vergroten is enorm. En ik geniet van de samenwerking met de vrijwillige Odin hulpimkers. Ik ervaar dit werk als een enorm cadeau.”

Tekst door Annelijn Steenbruggen in opdracht van Stichting Demeter.

Tom Saat
Stadsboerderij Almere
Eet meer intuïtie

Biodynamisch boer Tom Saat en zijn vrouw Tineke zijn dé Nederlandse pioniers van de stadslandbouw. Tussen de nieuwbouwwijken van Almere zijn zij in 1996 gestart met vleesvee en akkerbouw op braakliggende stadsgronden. De stad profiteert van duurzaam beheer van haar groene ruimte. En dankzij de stad heeft het boerenbedrijf een rooskleurige toekomst. “Stad en platteland horen bij elkaar. Dat voelden we intuïtief aan.”

De interesse voor het boerenvak zat er bij Tom Saat al vroeg in. Als kind was hij in de vakantie dagelijks te vinden op het melkveebedrijf van de buren. Na zijn studie Bodemkunde ging Tom als docent/onderzoeker aan de slag bij de Vakgroep Biologische Landbouw van Wageningen Universiteit: “Ik heb geleerd dat intellectuele kennis ook zijn beperkingen heeft. Er zijn zoveel aspecten die bepalen of een gewas wel of niet slaagt. Met alleen je hoofd is dat niet te begrijpen. Het werd mij steeds duidelijker: ik wil zelf een boerderij beginnen en veel meer afgaan op mijn intuïtie. Een vermogen dat je niet zomaar hebt maar kunt ontwikkelen door kennis, ervaringen, waarnemingen en impulsen te combineren.”

Schoolklassen
Vijfentwintig jaar geleden zochten veel startende boeren hun geluk in Oost-Europa; daar lag nog een zee aan mogelijkheden. Zowel Tom als Tineke wilde niet naar de middle-of-nowhere maar juist het raakvlak met de maatschappij opzoeken. “De Flevopolder is ooit opgezet met scherpe grenzen tussen dorpen, steden en platteland,” aldus Tom. “Rondom Almere lag een landbouwsteppe waar je niemand tegenkwam, zelfs niet in de zomer. Dankzij die radicale grens was ons idee voor een stadsboerderij een inkoppertje. Doordeweeks ontving Tineke schoolklassen op het erf. In het weekend kwamen deze kinderen met hun pa en ma terug naar de boerderijwinkel. Onze vlees- en groenteverkoop draaide vanaf het begin vrij goed. In de loop der jaren hebben we met educatie, excursies en allerlei andere activiteiten nog veel meer verbindingen gelegd met de stad. Het laatste project is Oosterwold, onze tweede boerderij, waar we woonhuizen en landbouw letterlijk hebben geïntegreerd. Dat heeft heel wat voeten in de aarde gehad omdat dit in strijd is met wetgeving.”

Innerlijk kompas
Dat Tom en Tineke met de stad wilden samenwerken, was destijds tegen de stroom in: “In de afgelopen vijftig jaar zijn landbouw en maatschappij in sneltreinvaart van elkaar losgezongen. De huidige boerenprotesten zie ik als een wanhoopskreet van een sector die zich niet meer begrepen voelt. Juist doordat wij optrekken met burgers en horen wat er bij hen leeft, hebben wij een vruchtbare toekomst gegeven aan onze boerderij. Onze insteek is zo’n succes dat het bedrijf soms sneller groeide dan ik kon bijbenen. Om goed bij mijzelf te blijven, is mediteren een harde randvoorwaarde. Ik zit dan niet stil op een yogamatje maar neem de rust om langs de landerijen en het vee te lopen. Mijn zintuigen stel ik dan open voor alles wat zich aandient. Juist door het loslaten van vastgeroeste patronen kunnen nieuwe ingevingen zich voordoen. De naam Stadsboerderij was destijds ook een intuïtieve ingeving. We voorvoelden dat de verbinding tussen burgers en boeren nodig was. Varen op je innerlijk kompas is voor mij de essentie van biodynamische landbouw.”

Tekst door Annelijn Steenbruggen in opdracht van Stichting Demeter.

Tim Moerman
Loverendale Ter Linde
Eet meer lef

Boomgaard Ter Linde en Loverendale Ter Linde in Oostkapelle vormen samen het oudste biodynamische (1926) bedrijf in Nederland. De plek kent een bewogen historie maar fruitteler en boer Tim Moerman heeft lef en ziet vooral kansen. Met een gemengde bedrijfsvoering wil hij aantonen hoe levensbronnen opgebouwd kunnen worden voor toekomstige generaties.

Na zijn eindexamen ging Tim met een uitwisselingsproject naar Senegal. Op de tweede dag in Afrika dacht hij: “Wat doe ik hier? Ik kan hier niks bijdragen. Hoe ga ik vier weken zinvol vormgeven? Toen ben ik maar gaan rondkijken en observeren. Op een lokale markt zag ik Nederlandse uien liggen. Dat vond ik waanzin. Het werd de aanleiding waarom ik nu doe wat ik doe.” Tim studeerde Sociologie en na zijn colleges verdiepte hij zich stevig in eerlijke handel. Het aanbod om te promoveren sloeg hij af: “Ik wilde niet langer lezen en luisteren, maar het gewoon gaan doen.” Hij stroomde door naar Landwijzer, de Belgische opleiding voor biologische landbouw, en kwam als stagiair bij Loverendale terecht: “Ik had al een akkerbouwstage gedaan en wilde nog veehouderij doen.” Na zijn stage bleef Tim hangen en in 2010 kwam de aangelegen Boomgaard Ter Linde te koop: “Fruitteelt an sich interesseert me niet. Veehouderij of akkerbouw interesseert me ook niet. Het gaat mij om het totaalplaatje. Ik heb de boomgaard overgenomen om mijn plan te gaan uitrollen: een gemengd biodynamisch bedrijf ontwikkelen waarbij akkerbouw, veehouderij, fruitteelt, bloemen, bijen en waterbekkens allemaal geïntegreerd zijn.”

Watervoorraden
Tim heeft geen last van een vader of grootvader, die over zijn schouders meekijkt en met gefronste wenkbrauwen zegt: “Zo hebben we dat niet geleerd op school, zo moet je dat niet doen.” Tim kan vrij kijken en tegen schenen schoppen: “Dat is de meerwaarde van boeren zonder agrarische achtergrond. Op uitputting wil ik het verschil gaan maken. De watervoorraden en biodiversiteit, die in de eeuwen voor mij zijn opgebouwd, kan ik toch niet in één generatie leegtrekken? Alles wat ik nu doe, heeft consequenties voor de komende zeven generaties. Op mijn bedrijf gaat natuur hand in hand met landbouw en water. Water wordt een steeds grotere uitdaging maar we hebben boerenbedrijven nodig die tonen dat het vanuit een evenwicht kan, ook als inspiratie voor de landbouw als geheel. Met biodynamische landbouw wil ik een schakel zijn tussen het verleden en de toekomst.”

Ongebaande wegen
Tim kwam als een vrije vogel op Loverendale. Dit jaar kreeg én pakte hij de kans om mede-eigenaar van Loverendale Ter Linde te worden. Sindsdien managet hij 140 hectare en 24 man personeel. “Er is dus wat meer verantwoordelijk bijgekomen,” zegt hij droog. Zijn gewassen reizen zo kort mogelijk. De dierlijke producten wil hij zelfs niet verder brengen dan lokale horeca en winkels: “Ik leef mijn stoutste droom. Of daar lef voor nodig was? Voor mijn gevoel niet, voor een ander misschien wel. Het is niet de meest makkelijke weg geweest maar ik heb een goede eigenschap: ik trek me geen bal aan van wat anderen van mij denken. Dat geeft veel vrijheid om ongebaande wegen te bewandelen.”

Tekst door Annelijn Steenbruggen in opdracht van Stichting Demeter.

Giuseppe Secchi
de Zonnehorst in Punthorst
Eet meer liefde

Giuseppe Secchi is geboren en getogen in Groningen. Zijn naam en zwarte haardos heeft hij meegekregen van zijn Sardijnse vader. Van kinds af aan ziet Giuseppe de aarde als een levend wezen. Hij wilde graag bewust met haar omgaan maar wist niet hoe. Totdat Giuseppe in contact kwam met de biodynamische landbouw. Als bd-tuinder op de Zonnehorst in Punthorst kan hij eindelijk zijn liefde aan de aarde kwijt. “Ik ben thuisgekomen.”

Vanaf zijn twaalfde hielp Giuseppe Secchi mee op een gangbaar akkerbouwbedrijf bij hem in de buurt. Dat er uit één zaadje een hele plant groeit, fascineerde hem mateloos. Zo ontkiemde bij hem de wens om later, als hij groot was, rijen met sla te telen. Na de middelbare school koos Giuseppe voor een reguliere landbouwopleiding in Zwolle: “Ik leerde met kunstmest en gif werken. Al snel dacht ik: zo moet je niet met planten omgaan. De bodem gaat kapot en dat gif is ook niet goed voor mijn eigen lichaam.” Op een dag gaf Henk Bunskoek, biodynamische tuinder van de Zonnehorst, een gastles. Henk vertelde dat hij juist zoveel mogelijk leven op zijn bedrijf ontwikkelt in plaats van het te bestrijden. Giuseppe heeft zo snel mogelijk een stage bij Henk geregeld: “Eigenlijk moest ik mijn tweede stagejaar op een ander bedrijf lopen maar ik wilde niet meer weg. Inmiddels ben ik eigen ondernemer op de Zonnehorst.”

Evenwicht
De Zonnehorst bestaat uit vijf hectare boomgaard, groente- en grasteelt en ruim vijf hectare natuur. Voor het Waterschap Overijssel beheert Henk nog de aangrenzende waterberging van acht hectare. “Al met al hebben we heel veel natuur,” vat Giuseppe het samen, “Bovendien is het heel divers met houtwallen, paddenpoelen en wilde bloemen. Zelfs in de groentetuin schoffel ik bepaalde bloeiende kruiden niet weg. Naast onze eigen kippen en bijen zijn er ongelofelijk veel wilde insecten en vogels. Door die rijke biodiversiteit is het evenwicht in ons ecosysteem is zo goed dat we bijna geen last hebben van plagen. In de lente zag ik weliswaar luizen in tuinbonen maar een paar weken later zat het vol met lieveheersbeestje. Omdat hun larven de bladluizen opeten, is er geen plaag ontstaan. Alles werkt zo mooi samen.”

Houden van je kinderen
Als tuinder zet Giuseppe zijn liefde en bewustzijn in om zo goed mogelijk met alles om te gaan: “Ik neem mijzelf als maatstaf. Wat ik niet fijn vind, doe ik andere wezens ook niet aan. En wat ik wel fijn vind, probeer ik voor de bodem en planten waar te maken. Ik houd bijvoorbeeld van gevarieerd eten. Met gevarieerde compost verwen ik het bodemleven en de planten.” Zoals de mensheid nu met de aarde omgaat, vindt Giuseppe best spannend voor de volgende generaties: “Ik wil graag laten zien dat het anders kan. Wij mogen leven op de aarde maar daar moeten we wel wat voor terugdoen. Als je van je kinderen houdt, kies dan zoveel mogelijk voor biodynamische voeding. Dat is beter voor hun lichaam én je laat een mooie planeet achter.”

| zonnehorst.nl

Lizelore Vos
Maatschap Dames & Heren Vos
Je bent wat je eet

Van opa op vader op dochter. Lizelore Vos is de derde generatie op biodynamisch akkerbouwbedrijf Maatschap Dames & Heren Vos in Kraggenburg (Flevoland). Als boerin maakt zij keuzes, die bijdragen aan bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit en krachtige gewassen. “Ik werk eraan dat de vele generaties na mij hier kunnen boeren. Daar mogen consumenten op vertrouwen.”

Als klein meisje was Lizelore al druk bezig in de tuin en met de natuur. Hoewel ze al jong wist dat ze in de voetsporen van haar ouders wilde treden, koos ze na de middelbare school eerst voor een studie Diergeneeskunde: “Als je tussen planten opgroeit en niet verder kijkt dan dat, blijft je gezichtsveld te klein. Ik wilde ook weten wat er in de rest van de wereld gebeurt. Het was goed voor mij om in de stad te wonen, mijn vrouwzijn te ontdekken en reizen te maken. Mijn stages heb ik ver van huis gedaan: projecten in Mozambique en Tanzania. Toen ik afgestudeerd was, begon ik met twee dagen in een dierenartsenpraktijk en drie dagen op de boerderij. Inmiddels heb ik met veel plezier volledig voor het boerenvak gekozen.”

Weerspiegeling
Op 90 hectare teelt Lizelore luzerne, uien, wortels, witlof, tarwe, suikermaïs, doperwten, aardappels, verse soja en pompoenen. Hierbij krijgt ze hulp van een fulltime medewerker, haar ouders en in de zomermaanden scholieren uit de buurt. “De plant is een weerspiegeling van zijn omgeving,” aldus Lizelore. “Ik probeer gewassen te telen, die puur vanuit bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit hun vitaliteit en voedzaamheid verwerven. Krachtige gewassen, die ik niet al teveel hoef bij te sturen, inspireren mij.” Mensen zijn ook een weerspiegeling van hun omgeving, vervolgt ze haar verhaal: “Je bent wat je eet, daar ben ik van overtuigd. Probeer het maar eens: als je een maand lang puur en gezond eet, ga je je fysiek én mentaal beter voelen. Ik word heel blij van gezonde gewassen, die voor gezonde mensen zorgen. Dat ik aan het begin van de voedselketen mag staan, voelt als een voorrecht.”

Vriendelijk
Het biodynamische boerenvak klinkt vrij simpel, zegt Lizelore: “Je zaait, wacht en oogst. Maar er komt veel meer bij kijken. Je hebt vertrouwen nodig. Binnen ons landbouwsysteem werkt alles heel nauw samen. Ik ben niet de belangrijkste in die samenwerking maar moet wel de voorwaarden scheppen waarbinnen het mag en kan gebeuren. Vervolgens moet ik het overlaten aan de natuur en erop vertrouwen dat ik uit dat kleine doosje zaad een giga schuur vol uien of wortelen krijg.” In de zeven jaar dat Lizelore nu het boerenbedrijf runt, heeft ze alle extremen wel een keertje meegemaakt. “Hele droge en hele natte jaren,” vat ze het samen. “Elke keer zorgde het universum ervoor dat het weer op zijn pootjes terecht kwam. Behalve dat mijn vertrouwen in de natuur is gegroeid ben ik als mens ook rustiger, krachtiger en vriendelijker geworden. Waarom vriendelijker? Als ik langs de akkerranden loop en de zweefvliegen en vlinders van bloem naar bloem zie vliegen, besef ik hoe kwetsbaar het leven is. Dat besef heeft mij zachter gemaakt.”